Timon Koulmasis

Η κρατική λογική της διαχείρησης και του εθνικισμού που εκμηδενίζει την υπερεθνική και πολυπολιτισμική μνήμη των λαών βρίσκεται στο κέντρο της θεματικής της ταινίας. Οι ηλικιωμένοι πια Τούρκοι που έμειναν όπως οι Ελληνες που έφυγαν, ανακαλούν στη μνήμη τους με νοσταλγία την περασμένη τους συνύπαρξη, καλοπρoαίρετα τα διαφορετικά έθιμα των μέν και των δέ, με συγκίνηση τις ενδείξεις της αλληλεγγύης τους τον καιρό που τα πράγματα χάλασαν.Το παράλληλο μοντάζ που παραθέτει τα λόγια τους γύρω απ'τις κοινές τους μνήμες, τους κάνει ακόμη πιο συγκινητικούς, όταν η συγκεντρωμένη μνήμη αψηφά ξαφνικά το πέρασμα του χρόνου και την ψυχρή λογική του διαχωρισμού των ανθρώπων.



Το ντοκιμαντέρ αυτό κρατώντας σταθερά σε απόσταση όποια ιδέα (φαντασίωση ή ψευδαίσθηση) ιστορικής αλήθειας και προσεγγίζοντας ένα απο τα μεγάλα γεγονότα αυτού του αιώνα μέσα απ'το ατομικό βίωμα, παίρνει ύψος. Καταλήγει ως δια μαγείας να θέσει μια προβληματική πάνω στο ζήτημα της μνήμης και της ιστορίας, προβλήματική που κατορθώνει να καλύψει διακριτικά μα ολοκληρωμένα.



Τι μένει απ την κοινή ζωή των Τούρκων και των Ελλήνων πριν την έξοδο του 1923; Τα ερείπια ενός μοναστηριού στην Καππαδοκία, μια κιτρινισμένη σχολική φωτογραφία κι οι αχνές μνήμες μιας χούφτας ογδοντάχρονων. Με φόντο τον πόλεμο και τις εδαφικές διεκδικήσεις, πάντα επίκαιρες, ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ συγκρατημένης συγκίνησης, με μουσική μιας σπάνιας έντασης και πάνω απ όλα με μαρτυρίες τόσο εύθραυστες και τόσο πολύτιμες.



Ο Κουλμάσης και η Σιαφλίακη διαμέσου της ιστορίας της Σινασού θέλησαν να κινηματογραφήσουν "την μνήμη των λαών, την αλλαγή της μνήμης, την έκπτωσή της σε προπαγάνδα ". Εξετάζουν τους μηχανισμούς που οδηγούν στον εθνικισμό και το μίσος και προσπαθούν "να προτρέψουν προς την ανοχή".



Στη "Σινασό, τοπογραφία της μνήμης", ο Τίμων Κουλμάσης και η Ηρώ Σιαφλιάκη ξεσκεπάζουν τα ίχνη της "εθνικής εκκαθάρισης" που συντελέστηκε με το κυβερνητικό διάταγμα του 1923, στη συνέχεια του ελληνοτουρκικό πολέμου. Οι σκηνοθέτες αφήνουν τους ηλικιωμένους κατοίκους της Σινασού στην Τουρκία (μόνο Τούρκους πιά) και τους Ελληνες που έφυγαν απο κεί, να διηγηθούν τις ιστοριές τους, αποκαλύπτοντας πάνω απ όλα μια εικόνα του παρελθόντος πολύμορφη, σε αντίθεση με τον απειλητικό φανατικό εθνικισμό που παρασύρει πολλούς απ'τις νεώτερες γενιές. Οι δύο σκηνοθέτες προσφέρουν ένα πραγματικό μάθημα ιστορίας πάνω στην λίγο γνωστή διαμάχη μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας.



Η ταινία των δύο νέων σκηνοθετών αναφέρεται στην κοινή ζωή των Ελλήνων και των Τούρκων, πριν η πολιτική τους χωρίσει οριστικά. Ενα σημαντικό θέμα δεν αρκεί ωστόσο για ένα καλό ντοκιμαντέρ. Είναι απαραίτητη η δημιουργικότητα κι η ικανότητα να μπορείς να αιχμαλωτίσεις τη μαγική στιγμή όταν αυτή παρουσιάζεται μπροστά στην κάμερα. Αυτή η ταινία διαθέτει και τα δύο. Σε μια σκηνή μια ηλικιωμένη γυναίκα 80 χρονών διώχνει, με μια κίνηση όλο χάρη, τη σκόνη από το φόρεμά της ενώ χορεύει ένα χορό της χαμένης πατρίδας της. Εστω και μόνο για τη συγκεκριμένη σκηνή αξίζει να δεί κανείς αυτή την ταινία, σημάδι ενός ποιητικού κινηματογράφου που σπανίζει στις μέρες μας.

*

"Σινασό, τοπογραφία της μνήμης" ήταν ο τίτλος ενός σπουδαίου ντοκιμαντέρ. ... Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις "σχολιασμένες" μέσα από την ιστορία ενός χωριού της Καππαδοκίας. Η μνήμη ανασυγκροτείται με μεθοδικότητα, το χθες και το σήμερα, μέσα από εικόνες και ζωντανές συεντεύξεις, αφήνει τη ζωή να αναβλύσει και να "αφηγηθεί" εκείνη την ιστορία. Είναι ίσως ενδεικτική η αντίδραση του Τούρκου δημοσιογράφου που δήλωσε "συγκινημένος και ενθουσιασμένος". "Μου άρεσε το μήνυμα, η προσέγγισή του θέματος και η αντικειμενικότητα του βλέμματος".



Εξαιρετικά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ. (...) Οι δύο σκηνοθέτες καταφέρνουν να δώσουν μια σφαιρική εικόνα του προβλήματος (μαζί και το ρόλο της προπαγάνδας, που συχνά διαστρέβλωσε τα γεγονότα και τις καταστάσεις), μέσα απο αυθεντικές, αποκαλυπτικές αφηγήσεις, σπάνια ντοκουμέντα και επίκαιρα. Ενα ντοκιμαντέρ που σίγουρα αξίζει να προβληθεί πλατιά.



Το ντοκιμαντέρ των Τίμωνα Κουλμάση και Ηρώς Σιαφλιάκη "Σινασός, τοπογραφία της μνήμης" επιχειρεί να προσεγγίσει την ιστορική μνήμη Ελλήνων και Τούρκων πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923. Η ταινία δεν ασχολείται με τις βίαιες στιγμές της ιστορίας - άλλωστε αυτές τις γνωρίζουμε - αλλά με την κοινή μνήμη των ανθρώπων στην κοινή τους πατρίδα. Πολύ καλή δουλειά που χειρίζεται ένα δύσκολο θέμα, όχι απλώς με ευπρέπεια, αλλά κυρίως με τόλμη.

(...) η 'ΣΙΝΑΣΟΣ' ορίζεται και οριοθετείται από την απόφανση, αποφεύγοντας επιμελώς να εξιστορήσει τη μνήμη και επιχειρώντας να εξερευνήσει το 'εντός' της μνήμης, εκεί δηλαδή που η σιωπή και άρα η ασυνέχεια και η ρήξη εισχωρούν ως ιδρυτικοί όροι της μνήμης.
"Τα φαντάσματα υπάρχουν παντού" είπε η Simone Weil, μιλώντας για κάποιαν άλλη μνήμη που τη σκέπαζε και τη σκεπάζει η σιωπή. Τα φαντάσματα της "Σινασού" είναι εδώ, προσπαθώντας να αρθρώσουν έναν λόγο άλλοτε νοσταλγικό, άλλοτε δραματικό, άλλοτε ωραιοποιημένο και άλλοτε επίσημο, εμβληματικό. Νιώθουν πως στο κάτω-κάτω υπάρχουν, αφού κάποιος ή κάποιοι τα εξωθούν να υπάρχουν, μεριμνούν να υπάρχουν, νοιάζονται γι'αυτά. Οταν το "μαγικό λύχναρι" ρίχνει επάνω τους τα φώτα, οι σκιές κάνουν την εμφάνισή τους σχεδόν τρομακτικές. Τα φαντάσματα μιλούν, μα αυτό που στην πραγματικότητα μιλά είναι η σιωπή κρυμμένη στις χειρονομίες, στις εκφράσεις του προσώπου, στη στάση του κορμιού, στον τουρκικό χορό του ξεριζωμένου ελληνισμού. Η αφήγησή τους είναι η σωματικότητά τους, και η σωματικότητά τους είναι η ρήξη του λόγου τους, η ασυνέχειά του. Εκείνο που τα φαντάσματα της "Σινασού", όπως άλλωστε όλα τα φαντάσματα της μνήμης, όποια κι αν είναι η καταγωγική τους περιοχή, επιθυμούν είναι να δεσμεύσουν τον ακροατή τους, να τον καθηλώσουν στην ιδιότυπη γοητεία τους, να τον απορροφήσουν μέσα στην εξιστόρηση, να τον καταστήσουν συνένοχο: ακροατή και συγχρόνως τελεστή της ανάμνησης. Κάποιες φορές, οι δημιουργοί της "Σινασού" εμπλέκονται στην επιθυμία των φαντασμάτων, δεσμεύονται και υποκύπτουν στη γοητεία της αφήγησης, ενδίδουν και καταφάσκουν. Δεν κρατούν αποστάσεις: συγχέουν τα δικά τους φαντάσματα με τα φαντάσματα των ξεριζωμένων ανθρώπων της "Σινασού". Θέλουν να μιλήσουν τη γλώσσα τους και ακινητοποιούνται στο εξωτερικό της μνήμης. Τότε είναι που το "μαγικό λύχναρι" χάνει τον προσανατολισμό του, σαν πυξίδα που μέσα σε πεδίο μαγνητικό απορρυθμίζεται, δεν "ξέρει" να δείξει τον δρόμο, αφήνει αβοήθητο τον ταξιδιώτη. Αυτό δεν κρατά παρά λίγο, όσο και αν αυτό το λίγο είναι ένα οδυνηρό "αλλά" της μνήμης. Με μια κίνηση αιφνίδια, σχεδόν με ένα άλμα, οι δημιουργοί μοιάζουν να αφυπνίζονται, να αποδεσμεύονται από τη σύγχυση της γοητείας των φαντασμάτων τους. Στέκονται πάλι σε απόσταση, ελευθερώνουν το μάτι να διαγράψει την τροχιά του, να βυθιστεί στο "εντός", στην περιοχή του μάγματος.